Carl Peter Thunberg

Pisząc serię postów poświęconą źródłom polskojęzycznym na temat monet keszowych, natrafiłem na odniesienie do pracy Carla Petera Thunberga. Chciałem o nim wspomnieć w ramach dygresji w kolejnym wpisie serii, ale studiując materiały na jego temat doszedłem do wniosku, że zasługuje na odrębny artykuł. Szczególnie warto przyjrzeć się jego pracy poświęconej jego podróżom, w której zamieścił wyobrażenia japońskich monet. Zapraszam do lektury na temat jednego z prekursorów numizmatyki wschodnio-azjatyckiej w Europie.

Carl Peter Thunberg urodził się w 1743 w Jönköping w Szwecji. W latach 1761-67 Studiował botanikę, medycynę i historię naturalną na Uniwersytecie w Uppsali pod okiem samego Karola Linneusza. W 1770 roku Thunberg udał się do Holandii, aby kontynuować naukę. Szybko odnalazł się w naukowym światku Amsterdamu i Lejdy. To właśnie w tym drugim mieście w 1771 otrzymał propozycję odbycia podróży w poszukiwaniu nieznanych gatunków roślin i pozyskaniu ich dla ogrodu botanicznego. W tym samym roku dzięki pomocy niderlandzkich naukowców wstąpił do Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W ten sposób Thunberg zapewnił sobie dostęp do transportu w odległe strony globu. W Kompanii pełnił rolę lekarza, najpierw jako chirurg na pokładzie statku Schoonzicht, później jako lekarz w faktorii. W zamian miał możliwość prowadzenia badań przyrodniczych i eksploracji mało znanych lądów. Odyseja Thunberga trwała około 7 lat. Początkowo udał się do Kapsztadu, gdzie przebywał do 1775. Następnie wylądował w Batawii na Jawie, skąd w tym samym roku popłynął do Japonii. W Kraju Kwitnącej Wiśni spędził rok i trzy miesiące. Mieszkał wówczas na Dejimie - sztucznej wyspie przy porcie Nagasaki, w jedynym miejscu gdzie przebywać mogli obcokrajowcy w Japonii. Zyskując lokalny rozgłos za sprawą swojej rozległej wiedzy lekarskiej, wzbudził zainteresowanie środowiska uczonych japońskich, które nie omieszkało się z nim nie zaznajomić. Dzięki zdobytym w ten sposób kontaktom, od czasu do czasu Thunbergowi uchylano zakaz opuszczania Dejimy na 24 godziny. Mógł wówczas eksplorować lokalne strony. Ukoronowaniem pobytu w Japonii była wyprawa do Edo na dwór szoguna. Wówczas ze względu na bardzo przychylną opinię japońskiego środowiska naukowego zezwolono mu towarzyszyć holenderskiemu ambasadorowi M. Feithowi w wyprawie. Japonię Thunberg opuścił w listopadzie 1776, skąd znów udał się na Jawę. W 1777 przybył na Cejlon, by po roku stamtąd udać się z powrotem do Europy. Jesienią 1778 przybył do Amsterdamu, skąd wkrótce ruszył w rodzinne strony. Po powrocie do Szwecji został profesorem medycyny i filozofii przyrody na Uniwersytecie w Uppasali. Do końca życia zajmował się działalnością naukową. Publikował wiele prac z dziedziny botaniki, zoologii, antropologii oraz etnografii. Wydał również relację ze swojej podróży "Resa uti Europa, Africa, Asia, förrättad åren 1770-1779", czyli "Podróże po Europie, Afryce, Azji odbyte w latach 1770-1779" i ta praca właśnie zawierała ważne dla numizmatyki materiały.

Carl Peter Thunberg 1743-1828 - portret pędzla Jacoba Frederika Eka. Źródło: Wikipedia

Nic w wyżej przedstawionym życiorysie nie wskazywałoby na zainteresowania numizmatyczne Thunberga. Ot osoba zafascynowana przyrodą ożywioną, botanik, biolog. Nic bardziej mylnego. Widać, że tak jak innym się też zdarza, a i mi również, numizmatyka była dla niego odskocznią od reszty życiowych zajęć. O numizmatycznej żyłce bohatera dzisiejszego wpisu niech poświadczy jego osobista relacja:

Wśród innych rzadkości, które zobaczyłem w Amsterdamie, znajdowała się również bardzo ładna kolekcja monet należąca do pastora kościoła zwanego Oude Kerk. Miałem tu niespodziewaną przyjemność zobaczyć po raz pierwszy zodiakalne rupie, jak się je nazywa, w złocie, całe dwanaście sztuk razem, których w Indiach nie mogłem ani zobaczyć, ani otrzymać w rozliczeniu, a których kompletna kolekcja rzadko znajduje się w Europie. Pastor odkupił te dwanaście monet za 300 guldenów holenderskich i był tak uprzejmy, że oddał mi je po mych usilnych prośbach za 700 guldenów. Kolekcja ta, wraz z portretem Selima I, była prezentem gubernatora generalnego Imhoffa z Batawii dla krewnych w Holandii, którzy później zmuszeni byli go sprzedać. Ten typ monety został wybity zarówno w złocie, jak i srebrze przez cesarzową Nur-Mahal, małżonkę wspomnianego Selima, w ciągu dwudziestu czterech godzin, podczas których, za zgodą cesarza, panowała ona z absolutną władzą. A ponieważ po śmierci monarchy monety te zostały zakazane, wyłapane z obiegu i przetopione, obecnie niezwykle rzadko można spotkać wszystkie dwanaście, które z jednej strony noszą odcisk jednego z dwunastu znaków zodiaku, a z drugiej są oznaczone arabskimi lub perskimi znakami.

W swoich wspomnieniach Thunberg często porusza numizmatyczne tematy i nie inaczej być mogło w przypadku opisu jego wyprawy do Japonii. W czwartym tomie swoich wspomnień zawarł wyobrażenia monet, które udało mu się kupić podczas podróży na dwór szoguna, przez co praca stanowiła prekursorską formę katalogu monet japońskich. W zasobach repozytorium Polona jest zeskanowana francuska edycja czwartego tomu z roku 1796 - "Voyages De C. P. Thunberg, Au Japon, Par le Cap de Bonne-Espérance, les îles de la Sonde &c. T. 4", czyli "Podróże C. P. Thunberga do Japonii przez Przylądek Dobrej Nadziei, Wyspy Sundajskie, itd. T.4". Na niej opierać się będę w prezentacji jej treści.

W pracy autor zawarł 8 plansz z wyobrażeniami monet. Każdy z prezentowanych numizmatów opatrzony został indeksem numerycznym, który odsyłał do stron z objaśnieniem - te znalazły się na początku książki. Niestety wyobrażenia numizmatów nie są odbitkami monet, lecz rysunkami przez co kaligrafie często są oddane nieudolnie, choć nie na tyle by utrudniało to identyfikację monety. Moja prezentacja plansz poniżej wykonana została według wzoru: grafika, objaśnienie Thunberga (tekst pochyły), mój komentarz.

Plansze I i II

Fig. 1. Obang, pièce d'or

Oban, złota moneta sztabka. Produkowana w latach 1585-1862 w kinzach (mennicach monet złotych) w Kioto i Edo.

Plansza III

Fig. 2. Vieux kobang. 

Fig. 3. Nouveau kobang.

Koban, złota moneta sztabka produkowana w latach 1601-1867. Fig. 2 Koban ery Keicho emitowany w latach 1601-1695 w kinzach w Kioto, Edo i Suruga. Fig 3. Koban ery Genroku emitowany w latach (1695-1710) w kinzie w Edo.

Plansza IV

Fig. 4. Vieil itchibou. 

Fig. 5. Itchibou commun. 

Fig. 6. Vieux demi-itchibou. 

Fig. 7. Kojoubang. 

Fig. 8. Koujoukin. 

Fig. 9. Kojouitchip. 

Fig. 10. Nijou. 

Fig. 11. Chounak. 

Fig. 12. Gomome-guin. 

Fig. 13. Nandjo-guin.

Fig. 4 i 5. Ichi bu ban kin ery Keicho, złote monety sztabki emitowane w latach 1601-1695 w kinzach w Kioto, Edo i Suruga

Fig. 6. Ichi bu ban kin, złota moneta sztabka. Emisja po roku 1695. Dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona przez zniekształconą kaligrafię.

Fig. 7, 8, 9, 10 i 11. Złote monety sztabki prowincji Koshu produkowane w latach 1567-1736 w kinzach rodów Shimura, Yamashita, Nonaka i Matsuki.

Fig. 12. Srebrna moneta sztabka go momme gin ery Meiwa emitowana w latach 1765-1768 w ginzie (mennicy srebrnych monet) w Edo

Fig. 13. Srebrna moneta sztabka ko nanryo ni shu gin ery Meiwa emitowana w latach 1772-1824 w ginzie w Edo.

Plansza V

Fig. 14. Grand itaganne.

Fig. 16, 17, 18 i 19 Différens itaganne.

Fig. 14. Srebrna moneta sztabka chogin ery Genbun produkowany w latach 1736–1818 w ginzach w Kioto i Edo.

Fig. 16, 17 i 18. Srebrne monety sztabki mameita-gin ery Genbun produkowane w latach 1736-1818 w ginzach w Kioto i Edo.

Fig. 19. Srebrna moneta sztabka mameita-gin. Dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona przez zniekształconą kaligrafię.

Plansza VI

Fig. 15. Petit itaganne.

Fig. 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27. Différens itaganne.

Fig. 28. Daïkokou.

Fig. 15. Srebrna moneta sztabka chogin ery Genbun produkowany w latach 1736–1818 w ginzach w Kioto i Edo.

Fig 21, 22 i 28. Srebrne monety sztabki mameita-gin ery Genbun produkowane w latach 1736-1818 w ginzach w Kioto i Edo.

Fig. 23, 24, 25, 26 i 27. Srebrne monety sztabki mameita-gin. Dokładniejsza identyfikacja jest utrudniona przez zniekształconą kaligrafię.

Fig. 28. Przykład puncy, jaką stosowano do oznaczania monet mameita-gin w okresie 1736-1818. Po lewej stronie zniekształcona kaligrafia 常是 (kierownik mennicy) - joze. Po prawej postać Daikokutena (w skrócie Daikoku) siedzącego na dwóch belach ryżu - japońskiego boga bogactwa i szczęścia. Po środku i pod Daikokutenem znaki 文 - bun, jako skrót od ery Genbun 元文 (1736-1741), w której monety tego typu rozpoczęto produkować.

Plansza VII

Fig. 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35 Séni de cuivre.

Fig. 37. Joumon-séni.

Opis tablicy nr. VII jest błędny. Większość numerów z opisu jest nieobecna na planszy. Wiele z nich dubluje się z indeksami z planszy VIII. Jedyna cenna wiadomość to séni de cuivre, dosławnie "seny z miedzi" i rzeczywiście plansza ukazuje monety keszowe z tego stopu.

Fig. 34. Genho tsuho japońska moneta kupiecka emitowana w latach 1659-1685 w mennicy Nagasaki. Była naśladownictwem chińskiej monety keszowej yuan feng tong bao odlewanej w latach 1068-1085 za panowania cesarza Shenzonga z Północnej Dynastii Song.

Fig. 35. Kai yuan tong bao chińska moneta keszowa odlewana w czasach dynastii Tang w latach 621-907 lub jej japońskie lokalne naśladownictwo, czyli kaigen tsuho (XIV-XVIw.).

Fig. 36. Hoei tsuho japońska moneta keszowa odlewana w latach 1708-1709 w zenizie (mennicy monet miedzianych) w Kioto.

Fig. 37. Prawdopodobnie jest to japońska moneta należąca do grupy bita-sen, lokalnie odlewanych keszówek. Inskrypcja zdaje się być wykonana przez analfabetę, co nie jest rzadkością w grupie bita-sen (XIV-XVIw.).

Fig. 38. Xian ping yuan bao chińska moneta keszowa odlewana w latach 998-1003 za panowania cesarza Zhenzonga z Północnej Dynastii Song lub jej lokalne japońskie naśladownictwo, czyli kaihei genho (XIV-XVIw.).

Fig. 39. Huang song tong bao chińska moneta keszowa odlewana w latach 1039-1054 za panowania cesarza Renzonga z Północnej Dynastii Song lub jej lokalne japońskie naśladownictwo, czyli kosu tsuho (XIV-XVIw.).

Fig. 40. Tian sheng yuan bao chińska moneta keszowa odlewana w latach 1023-1031 za panowania cesarza Renzonga z Północnej Dynastii Song lub jej lokalne japońskie naśladownictwo, czyli tensei genho (XIV-XVIw.).

Plansza VIII

Fig. 37. Simoni-séni.

Fig. 38, 39, 40, 41. Divers séni de fer.

Fig. 42 et 43. Doosa-séni

Według autora 38, 39, 40 i 41 to monety żelazne, natomiast 42 i 43 są z miedzi. Niestety i tu opis zdaje się być błędny. Nieznane są np. emisje żelazne dla fig. 38 i 40. Co więcej inwentaryzacja zbioru Thunberga wykonana w 1804 roku przez Jonasa Hallenberga nie odnotowuje ani jednej żelaznej monety.

Fig. 35. Chun xi yuan bao chińska moneta keszowa odlewana w roku 1189 za panowania cesarza Xiaozonga z Południowej Dynastii Song.

Fig. 37. Kanei tsuho japońska moneta keszowa odlewana w latach 1768-1769 w zenizie Fukagawa w Edo.

Fig. 38 i fig. 40.  Kanei tsuho japońskie monety keszowe. Jakość kaligrafii nie pozwala na dokładniejszą datację.

Fig. 39, fig. 41 i fig. 43. Kanei tsuho japońskie monety keszowe odlewane w roku 1668 w zenizie Kameido w Edo.

Fig. 42. Kanei tsuho japońska moneta keszowa odlewana w latach 1636-40.

Zaraz po powrocie do Szwecji całą kolekcję uwiecznioną na rysunkach przedstawionych powyżej Carl Peter Thunberg przekazał królowi Gustawowi III, o czym informuje we wspomnieniach:

Cenna kolekcja japońskich monet, zarówno obecnych, jak i rzadszych starszych, przemycona z narażeniem życia i która obecnie zdobi kolekcję Jego Królewskiej Mości w Sztokholmie, jest niewątpliwie pierwszą, która trafiła do Europy i zawsze będzie tam jedną z najrzadszych kolekcji monet.

Król kazał umieścić zbiór w Królewskim Gabinecie Monet, gdzie znajduje się do dziś. Niestety nie znalazłem nigdzie zdjęć zbioru Thunberga, ciekawie by było skonfrontować taki materiał z publikacją.

Praca Thunberga odbiła się echem w całej Europie. Odnosił się do niej w swoich pracach między innymi: Louis-Mathieu Langlès, francuski orientalista, autor "Traktatu o japońskich monetach i jednostkach miar i wag", czy Laurence Oliphant, angielski dyplomata i podróżnik. Zdaje się, że również Franciszek Grzymała w swojej publikacji "Rys Cesarstwa Japońskiego" czerpał wieści na temat systemu monetarnego od Thunberga. Przypomnę, że "Rys..." jest pierwszym znanym mi polskojęzycznym tekstem na temat monet keszowych. Za pewne takich odniesień jest więcej, tylko czekają na odkrycie.

Wybity przez Carla Enhörninga w 1818 roku medal pamiątkowy ku czci Carla Petera Thunberga. Źródło: alvin-portal.org

Bibliografia:

Brunskog Maria, Miyakoshi Tetsuo, The Legacy of Carl Peter Thunberg Examined: Analyses of Unique Sources of Information on the Japanese Edo-Period Urushi Craft

Hartill David, Cast Chinese Coins

Hartill David, Early Japanese Coins

Hemmingsson Bengt, Thunbergs samlingar av orientaliska mynt

Rietbergen Peter, Becoming famous in the eighteenth century Carl-Peter Thunberg (1743-1828) between Sweden, the Netherlands and Japan

Thunberg Carl Peter, Voyages De C. P. Thunberg, Au Japon, Par le Cap de Bonne-Espérance, les îles de la Sonde &c. T. 4

Thunberg Carl Peter, Voyage to Ceylon 1777