Czoch, cash, czen, cien, sapek a może sapejka? Moneta keszowa w źródłach polskojęzycznych w latach 1818-1930. Część VII

Poprzedni wpis: część VI

Rok 1873 był obfity w źródła polskojęzyczne wspominające bilon wschodnioazjatycki. 5 lipca w numerze 148 "Gazety Polskiej" ukazał się jeden z serii artykułów zatytułowanej "Z wystawy w Wiedniu" autorstwa Henryka Sienkiewicza. Była to relacja z przebiegu Wystawy Światowej, która odbyła się w dniach: 1 maja - 2 listopada 1873. Wówczas w Wiedniu wystawiły się 34 kraje, które zaprezentowały swoje produkty, wynalazki, zasoby mineralne i zdobycze kultury. Tekst z numeru 148 skupiał się na ekspozycji chińskiej i japońskiej. W części opisującej ekspozycję Kraju Kwitnącej Wiśni Henryk Sienkiewicz wspomina:

Ciekawa jest historya ich monet od najdawniejszych do teraźniejszych czasów. Dawniej bywały owalne, wielkości koperty zwykłej, później coraz mniejsze, z dziurką w środku na przeciągnięcie sznurka lub drucika; z czasem utraciły tę formę, aż nakoniec przemieniły się w duże dukaty.

W tekście nie padły żadne konkretne nazwy monet, ale ogólnie ujęty opis fizyczny bilonu pozwala domyśleć się, że opisywane przez Henryka Sienkiewicza owalne, wielkości koperty zwykłej to obany, a później coraz mniejsze to zapewne kobany. O obu monetach wspomniałem we wcześniejszych wpisach. Następnie autor dał opis klasycznej monety keszowej nie informując o jej kształcie, więc mogły to być zarówno okrągłe kanei tsuho, bunkyu eiho lub owalne tempo tsuho. Duże dukaty to już na pewno, jeden ze złotych jenów bitych na modłę zachodnią od 1870 roku. Skoro Henrykowi Sienkiewiczowi dukat wydawał się duży, to mogła to być 20 jenówka, która wówczas była największym nominałem złotej monety w Japonii.

Japońska ekspozycja na Wystawie Światowej w 1873 roku w Wiedniu. Źródło: Wikipedia

Złote 20 yen z roku 1870. Źródło: Wikipedia

Przytoczona przez autora chronologia numizmatów jest błędna. Klasyczne monety keszowe w Japonii pojawiły się znacznie wcześniej niż owalne obany i kobany. Na pierwsze emisje japońskie składają się: prawdopodobne nieudane wprowadzenie w 683 roku monety fuhonsen i produkcja od 708 roku wado kaichin, która uznawana jest dziś za pierwszy japoński pieniądz obiegowy. Najwcześniejsze emisje owalnych obanów to rok 1585, a kobanów 1601.

Drzewko monet fuhonsen odkryte przez archeologów w Asuce. Okazy ze zdjęcia pochodzą ze zbiorów Muzeum Pieniądza w Tokio. Źródło: Wikipedia

Moneta wado kaichin odkryta przez archeologów w ruinach świątyni Sufukuji. Okaz ze zbiorów Muzeum Narodowego w Tokio. Źródło: Wikipedia

Japońskie numizmaty eksponowane na wystawie w Wiedniu tak naprawdę pokazywały dwa systemy monetarne, które jeszcze wtedy się wzajemnie przenikały. Obany, kobany i monety keszowe to pieniądz szogunatu, który obalony został w 1868, natomiast jeny to już pieniądz cesarski produkowany od 1870, a oficjalnie uznany za narodową walutę Japonii 27 czerwca 1871. W latach 70-tych XIX w. emisje obu systemów cyrkulowały jednocześnie, choć oczywiście stary pieniądz był powoli wymieniany w kantorach na nowy.

Trzecim źródłem polskojęzycznym z roku 1873 wspominającym monety keszowe jest pierwszy tom "Księgi wynalazków, przemysłu i rękodzieł" o podtytule "Historyczny rozwój ludzkości i środki oświaty" autorstwa Tomasza Skomorowskiego - polskiego matematyka i badacza nauk przyrodniczych, naczelnika wydziału handlowego, autora przekładów z innych języków. W rozdziale poświęconym historii systemów pieniężnych świata na stronach 126 i 127 informuje:

Podobne monety mieli też Gallowie, nosili je podobnie jak dzisiejsi chińczycy na sznurkach które okręcali około ciała (fig. 41).

Najdawniejsze monety chińskie były muszle, potem zaczęły wchodzić w użycie perły, wysoko ceniony kamień Jobe, żółty metal, tkaniny, blachy kształtu noża (fig. 42) opatrzone napisami.

Dopiero w XI wieku przed Chrystusem napotykamy w Chinach urzędników mennicy i sześcianów złotych jako monetę. Pomimo tego jednak cały system monetarny był dość wadliwy i z tego powodu niedostatek monet bardzo często dotkliwie dał się uczuć. W takich krytycznych chwilach uciekano się znowu do szyldkretu, materyi jedwabnej, pereł itp. Dopiero w 9 wieku ukazały się monety papierowe. Powstały one z przekazów danych przez rząd na żelazo i sól; oprócz tego w r. 807 wszyscy kupcy zmuszeni zostali, oddać swoje pieniądze do skarbu, i w zamian tego otrzymali banknoty.

Tekst wzbogacony jest o pierwsze w literaturze polskojęzycznej ryciny przedstawiające bilon chiński. Strona 126:

Strona 127:

W tekście Tomasza Skomorowskiego pojawia się pierwsza polskojęzyczna wzmianka o najstarszej formie pieniądza w Chinach tj. o muszlach kauri, czyli porcelankach. Używano ich głównie od IX do V p.n.e., choć w czasach późniejszych również się pojawiały np. przywrócono ich obieg w czasach rządów Wang Manga (7-23 n.e.). Lokalnie używane były w Yunnanie jeszcze w czasach dynastii Tang (618-907 n.e.). Cyrkulujące muszle miały spiłowywane grzbiety, co pozwalało je łatwiej nawlekać na sznury. Do produkcji wykorzystywano gatunki porcelanek pochodzących z basenu Oceanu Indyjskiego. Tak odległe źródło surowca niestety często było przyczyną niedoborów, dlatego też w miejsce prawdziwych muszli wprowadzano na rynek również ich substytuty - naśladownictwa wyrzeźbione w kości i kamieniu lub odlane z brązu.

Muszle kauri z kolekcji Muzeum Pieniądza w Tokio. Źródło: Wikipedia

Kolejne dwie formy pieniądza wymienione przez autora, czyli perły i kamień jobe (zapewne nefryt) mogły być raczej obiektami symbolizującymi bogactwo i wysoki status. Obecny stan badań nad dziejami pieniądza Kraju Środka nie zalicza ich do pieniężnych środków płatniczych. Żółty metal to zapewne złoto, którego jako pieniądza używano już w okresie Walczących Królestw (475-221 p.n.e.). Wówczas były to emitowane przez Królestwo Chu sztabki ying yuan w formie placków, bloczków, prostopadłościanów przypominających dzisiejsze tabliczki czekolady o powierzchniach ostemplowanych znakami chińskimi.

Złota sztabka ying yuan z kolekcji Muzeum w Nanjing w Chinach. Źródło: Wikipedia

Złote sztabki ying yuan i ich fragmenty z kolekcji Muzeum Pieniądza w Szanghaju. Źródło: Wikipedia

Tkaniny same w sobie nie pełniły roli monety, ale były jednostką obliczeniową wartości zwłaszcza w okresach niskiego stopnia monetyzacji gospodarki. Chiny na przestrzeni wieków przeżywały różne jej stopnie. Po upadku Wschodniej Dynastii Han w roku 220 n.e. kraj uległ rozpadowi, co osłabiło gospodarkę do tego stopnia, że wróciła ona do wymiany barterowej, jako podstawowej formy dokonywania transakcji. Na zgliszczach dynastii Han długo nie było wystarczająco mocnego organizmu państwowego, który zapewniłby stabilność na tyle, aby na nowo swoją działalnością emisyjną napełnić gospodarkę pieniądzem. Efemeryczne królestwa i cesarstwa, które przez cztery wieki wypełniały przestrzeń po Hanach emitowały monety sporadycznie i lokalnie. Wówczas w miejsce pieniądza, jako jednostki obliczeniowej weszły bele jedwabiu. Zdominowały one rynek na tyle mocno, że jeszcze w początkowej fazie dynastii Tang wartość odnoszono do bel tkaniny, a nie do monet.

Blachy kształtu noża to monety emitowane w latach 600-221 p.n.e., czyli pod koniec epoki Wiosen i Jesieni oraz przez cały okres Walczących Królestw. Produkowały je królestwa północno-wschodniej sinosfery: Yan, Qi, Zhao i Zhongshan. Po zjednoczeniu Chin w 221 p.n.e. wyszły z użycia zastąpione przez okrągłe monety ban liang państwa Qin. Podczas rządów Wang Manga (7-23) na krótko przywrócone do obiegu wraz z innymi postaciami pradawnego pieniądza. Autor prezentuje monety-noże na rycinie nr. 42, gdzie najlepiej wyeksponowaną monetą jest ji mo fa hua 即墨法化 (legalny pieniądz Jimo) wyemitowana przez Królestwo Qi.

Monety noże wyemitowane przez państwo Yan. Źródło: Wikipedia

Trudno się odnieść do słów autora odnośnie urzędników mennicy. Datacja zaproponowana przez niego jest raczej błędna. Najstarsza znana nauce chińska mennica datowana jest na wiek VII, o czym wspominałem w poście odnośnie sensacji z Guanzhuang. Natomiast informacja o złotych sześcianach zapewne odnosi się do wspomnianych wyżej sztabek ying yuan.

Kilka nieścisłości jeszcze pojawiło się w kolejno przytaczanych informacjach. Prawdą jest, że gospodarka Chin cierpiała wielokrotnie na brak pieniądza, co zmuszało rynek do stosowania handlu wymiennego lub wprowadzania innowacji, np. pieniądza papierowego. Rzeczywiście pierwsze banknoty pojawiły, gdzieś na przełomie VIII/IX wieku, ale nie było to zainicjowane przed władze, tak jak autor wskazał i nie było związane z solą, czy żelazem. Mowa tu o feiqian 飞钱 tzw. latających pieniądzach, czyli wystawianych kupcom za zdeponowane pieniądze wekslach, które pozwalały wypłacić środki w innej części chińskiego imperium. Feiqian pojawiły się z potrzeby usprawnienia przepływu pieniądza pomiędzy odległymi terenami a Chang'an - stolicą dynastii Tang. Uzupełniały też brak bilonu w obiegu oraz ze względu na swoją fizyczną postać udogadniały transport. Takie przekazy pieniężne można było realizować: w jednostkach wojskowych, u gubernatorów regionów, urzędników administracji prowincjonalnej lub u przedstawicieli zamożnych rodzin ze stolicy. Zaufanie do podmiotów wystawiających weksle, którzy gwarantowali pokrycie feiqian w miedzianej monecie spowodowało, że kupcy nie tylko używali ich jako zabezpieczenia przewozu środków na duże odległości, ale zaczęli się nimi posługiwać w transakcjach między sobą. Nadal nie był to jednak środek pieniężny chroniony przez państwo, na ten Chiny poczekać musiały jeszcze około 200 lat do czasów dynastii Song.

Autor wspomina jeszcze o przymusie oddania pieniędzy przez kupców w roku 807. Zapewne ta informacja odnosi się do edyktu cesarskiego z roku 808 z czasów dynastii Tang, który zakazywał nadmiernej tezauryzacji bilonu. Wówczas walcząc z niedoborem pieniądza w obiegu, władze zdecydowały się wymusić uwolnienie środków zamrożonych w depozytach. Niezależnie od posiadanej rangi i statusu obywatelom zakazano posiadania monety keszowej w ilościach większych niż 5000 sznurów. Wszystko, co posiadali ponad to, mieli upłynnić na rynku w ciągu dwóch miesięcy od ogłoszenia rozporządzenia. O wymianie środków na banknoty, o którym wspominał Tomasz Skomorowki, w edykcie nie było mowy.

Ubogacające treść ryciny po raz pierwszy w pracy polskojęzycznej przedstawiają klasyczne monety keszowe, choć nie każdy numizmat tam ukazany jest monetą. Niestety jakość kaligrafii pozostawia wiele do życzenia, nie zawsze pozwala na identyfikację. Na rycinie nr 41 górny rząd stanowią amulety keszowe, czyli talizmany wzorowane na monetach obiegowych - obiekty, które od zarania są przedmiotem badań numizmatyki wschodnio-azjatyckiej na równi z cyrkulującym bilonem. W dolnym rzędzie pierwsza moneta od prawej to ban liang 半兩 emitowany w latach: 378-221 p.n.e. przez Królestwo Qin, 221-206 p.n.e. przez Cesarstwo Qin (dynastia Qin) i 206-119 p.n.e. przez Cesarstwo Han (Zachodnia Dynastia Han). Druga moneta dolnego rzędu pozostaje dla mnie enigmą.

Moneta ban liang wyemitowana przez Zachodnią Dynastię Han. Źródło: Wikipedia

Jeśli chodzi o rycinę nr 42, to widzimy tu wiązkę różnych monet:

1. Moneta-szpadel huo bu emitowana przez dynastię Xin w latach 14-23 n.e.

2. Bliżej nieokreślona okrągła moneta keszowa.

3. Moneta-szpadel huo bu emitowana przez dynastię Xin w latach 14-23 n.e.

4. Okrągła moneta ban liang emitowana w latach: 378-221 p.n.e. przez Królestwo Qin, 221-206 p.n.e. przez Cesarstwo Qin (dynastia Qin) i 206-119 p.n.e. przez Cesarstwo Han (Zachodnia Dynastia Han)

5. Moneta-szpadel liang dan lie emitowana przez Królestwo Liang w latach 400-300 p.n.e.

6. Moneta-nóż ji mo fa hua emitowana przez Królestwo Qi w latach 400-220 p.n.e.

7. Bliżej nieokreślona moneta-nóż

8. Moneta-nóż ming emitowana przez Królestwo Yan w latach 400-220 p.n.e.

Na zakończenie dodam, że autor oddzielnie jeszcze poruszył temat historii pieniądza papierowego wspominając przy okazji o Chinach i wzbogacając tekst ryciną przedstawiającą japoński banknot hansatsu. Na stronie 128 wspomniał:

Masa metalu używanego na monetę powoli zaczęła nie wystarczać na olbrzymie potrzeby handlu. Zamiast natychmiastowej wypłaty zjawiły się przekazy i weksle, których ślady znajdujemy już w świecie starożytnym; a nakoniec pieniądze papierowe wydawane przez rządy i instytucie do tego upoważnione. Pieniądze te napotykamy zarówno na wschodzie Azyi (mianowicie w Chinach od 9 wieku po Chr.) jak i w Europie.

Strona 128 pracy z ryciną japońskiego banknotu hansatsu. Źródło: Polona

Jeśli chodzi o przytoczony tekst, to porusza on problematykę feiqian, czyli latających pieniędzy już wyjaśnioną powyżej. Hansatsu jednak wymaga omówienia.

Banknoty hansatsu były rodzajem pieniądza zastępczego, który uzupełniał rynek monetarny feudalnej Japonii okresu Edo (1603-1868). Początkowo były to pieniądze emitowane przez kupców. Pierwszy japoński banknot yamada hagaki został wystawiony koło roku 1600 przez kapłanów shintoistycznych trudniących się kupiectwem w Ise i miał on pokrycie w srebrze. W 1610 roku pojawiły się pierwsze prywatne banknoty drukowane dla pracowników budowlanych, a od 1661 zaczęto je stosować w roli pieniądza dominalnego, skąd zawdzięczają swoją nazwę - hansatsu 藩札, dosłownie "banknot hanu", gdzie "han" był wówczas dominium lokalnego szlachcica. Banknoty hansatsu miały pokrycie w srebrze, złocie, monetach keszowych i w ryżu. Emitowane były przez daimyo - wielkich szlachciców stojących na czele hanów, ich podwładnych, świątynie, sanktuaria, kupców, sklepy i miasta. Po upadku szogunatu ich produkcja ustała. W 1871 roku rozpoczęto wycofywanie ich z rynku wymieniając je na nowy rodzaj pieniądza, a więc na jeny, seny i riny. Do roku 1879 pozbyto się ich z rynku ostatecznie.

Siedemnastowieczne banknoty hansatsu. Okazy ze zbiorów Muzeum Pieniądza w Tokio. Źródło: Wikipedia

Najstarszy japoński banknot - yamada hagaki. Wyemitowany około 1600 roku. Okaz ze zbiorów Muzeum Pieniądza w Tokio. Źródło: Wikipedia

Ciąg dalszy w części VIII