To Rule by Manufacture: Measurement Regulation and Metal Weight Production in the Qin Empire - Kin Sum (Sammy) Li

Ostatnio w piśmie naukowym "T'oung Pao" (najstarszym sinologicznym periodyku wydawanym na Zachodzie) pojawił się bardzo ciekawy artykuł traktujący o przemyśle metalurgicznym i procesach standaryzacji miar i wag w okresie dynastii Qin. Mowa tu o artykule "To Rule by Manufacture: Measurement Regulation and Metal Weight Production in the Qin Empire", czyli "Rządzić za pomocą przemysłu. Regulacja miar i wag oraz produkcja odważników metalowych w Chinach dynastii Qin" autorstwa Kin Sum Li.

Okładka 103 tomu czasopisma T'oung Pao.

Artykuł Kin Sum Li nie jest pracą stricte numizmatyczną, ale dzięki niej możemy dowiedzieć się w jaki sposób przeprowadzono proces standaryzacji pieniądza w Chinach w III w p.n.e. Okazuje się bowiem, iż przebiegał on identycznie w mennictwie, jak i innych gałęziach przemysłu hutniczego.

Przede wszystkim wyjaśnić trzeba dlaczego w owym czasie taką standaryzację przeprowadzono. Rok 221 p.n.e. to data kończąca bardzo burzliwy okres w dziejach Chin. Okres Walczących Królestw (战国时代, 戰國時代) trwał od około 480 r. p.n.e. do wspomnianego wyżej 221 r. p.n.e. i jak sama nazwa wskazuje był czasem zmagań pomiędzy feudalnie rozdrobnionymi państwami chińskimi. Co ciekawe każde z nich miało swoją własną wizję porządku polityczno-gospodarczego, którą starało się narzucić innym. Nie inaczej było w kwestii pieniądza. Okres Walczących Królestw to czas, gdy w obiegu pojawiły się różnego rodzaju typy: monet-noży, monet-szpadli, mrówczych nosów, pierwszych okrągłych monet keszowych, brązowych imitacji monet kauri. Niektóre z państw nadal stosowały jeszcze naturalne muszle kauri i ich kościane i kamienne imitacje, inne znów zatrzymały się na poziomie płacideł - wykonanych z brązu motyk, mostków, dzwonków, rybek, itd. Opanowanie tego chaosu monetarnego stało się niejako "nagrodą" dla zwycięscy wojennych zmagań.

Rozdrobnienie feudalne Chin w przededniu Okresu Walczących Królestw. Źródło: Wikipedia

Kościana imitacja muszli kauri. Zdjęcie dodane za zgodą Gdańskiego Gabinetu Numizmatycznego. Źródło: www.ggn.pl/specjal

Moneta-nóż. Zdjęcie dodane za zgodą Gdańskiego Gabinetu Numizmatycznego. Źródło:
www.ggn.pl/specjal

W 221 r. p.n.e. laur zwycięstwa przypadł państwu Qin, które zapoczątkowało pierwszą w dziejach zjednoczonych Chin cesarską dynastię. Poprzednio rządzące cesarskie rody, tj. Xia, Shang-In, Zhou, nigdy nie rządziły całością terytorium ludu Han.

Nowo powstałe państwo stanowiło konglomerat obszarów o różnej tradycji prawno-ekonomicznej, dlatego też jeszcze w tym samym roku (221 r. p.n.e.) cesarz Shi Huangdi polecił przeprowadzić reformy ujednolicające państwo. Standaryzacja aspektów życia poddanych państwa Qin nie była czymś nowym w jego historii. Pierwszy raz proces ten przeprowadzono jeszcze w Okresie Walczących Królestw. Otóż w latach 356-348 p.n.e. za panowania króla Xiao w dość wówczas słabo radzącym sobie państwie Qin przeprowadzono reformy ministra Shang Yanga, podług których: kraj podzielono na okręgi wojskowo-administracyjne zarządzane przez urzędników, wprowadzono własność prywatną, zniesiono obowiązek uiszczania pańszczyzny od tkaczy i chłopów, wprowadzono system nagród w postaci nobilitacji za zasługi wojskowe i jej pozbawiania tych, którzy nie wykazywali się odwagą na polu walki. Ponadto wprowadzono nadzór policyjny i odpowiedzialność zbiorową. Najważniejszą cechą reform było to, że prawo działało na obszarze całego kraju i obowiązywało wszystkich poddanych króla. Godziło ono w pozycję starej szlachty, która w świetle nowych przepisów traciła swoje przywileje. Reformy nie przysposobiły wybitnemu ministrowi sprzymierzeńców, dlatego po śmierci swojego protektora - króla Xiao, na skutek intryg został on skazany na śmierć. Shang Yang zginął, ale zdobycze jego reform przetrwały i zaowocowały. Dzięki nim w krótkim czasie państwo Qin stało się lokalną potęgą militarno-gospodarczą.

Cesarz Shi Huangdi postanowił przyjąć podobną strategię. Przeprowadzenie reform ujednolicających zlecił kanclerzowi Li Si, wybitnemu politykowi, przedstawicielowi szkoły legizmu, która zakładała bezwzględne posłuszeństwo władcy. W reformach najpierw skupiono się na burzeniu starych porządków w różnych stronach imperium. Polecono dawnym panom przenieść się wraz z rodzinami do stolicy, a w ich miejsce wprowadzono urzędników, przy czym dawne granice administracyjne zniesiono i wprowadzono zupełnie nowy podział terytorialny, który obejmował 36 komanderii. Następnie ujednolicono system piśmienny. W zjednoczonym państwie obowiązywały różne jego wersje, co przeszkadzało w szybkim przesyłaniu informacji. Li Si opracował na podstawie qinowskiego pisma wielkopieczęciowego tzw. pismo małopieczęciowe, które od tej pory miało stać się normą dla wszystkich części imperium. Kolejna reforma dotyczyła standaryzacji rozstawu osi wozów. Wówczas transport lądowy opierał się na powozach poruszających się po drogach ze specjalnymi koleinami. Zabieg ten miał upłynnić ruch transportu w imperium oraz usprawnić pracę celników. W późniejszym okresie (213 r. p.n.e.) przeprowadzono również bardzo kontrowersyjną reformę zwaną "standaryzacją myśli". Na skutek buntu uczonych konfucjańskich cesarz Shi Huangdi i Li Si postanowili zniszczyć całą tradycję piśmienniczą. Wydano wówczas edykt o spaleniu wszystkich ksiąg, które nie dotyczyły wiedzy praktycznej. Ta reforma była ostatnią.

Przykład pisma małopieczęciowego. Źródło: Wikipedia

Jeśli chodzi o reformę miar, wag i pieniądza, to wprowadzona ona została jeszcze w początkowym okresie imperium. Też gdzieś około 221 r. p.n.e.. Nie wspomniałem o niej wcześniej z premedytacją, zaburzając przez to trochę chronologię, ale ta interesuje nas najbardziej, więc w ten sposób postanowiłem ją wyszczególnić.

Reforma miar, wag i pieniądza nie miała charakteru transformującego system, była bardziej narzuceniem qinowskich, wcześniej wypracowanych wzorców. Jak Kin Sum Li pisze w swoim artykule, przeprowadzono ją na sposób decentralistyczny. Jest to ewenement ponieważ rządy Shi Hunagdi charakteryzował silny centralizm. Władze określiły sposób, w jaki należało wykonać wszelkie: modele wzorcowe przedmiotów z brązu (m.in. monety, formy odlewnicze, patryce do form glinianych, narzędzia), odważniki (wzorce jednostki wagi) i etalony (wzorce jednostki miary), następnie zleciły wykonanie ich różnym zakładom hutniczym. Wydaje się, że powstawały one również w zakładach oddalonych od stolicy. Autor twierdzi, że nie ma tu mowy o udziale jakiejś oficjalnej rządowej wytwórni wzorców. Nie ma dowodów na to, że taka istniała, po drugie dane archeologiczne wskazują na różną proweniencję tychże przedmiotów. Autor twierdzi, że analiza artefaktów tego typu, mówi też coś na temat stosunków łączących dany obszar z władzą centralną, ze stopniem jego uzależnienia od stolicy.

Awers monety ban liang (半兩). Źródło. Wikipedia

Zatem jak to się ma do produkcji pieniądza? Wprowadzona na całym obszarze imperium, moneta ban liang (半兩) powstawała w wielkiej liczbie różnych wariantów. Rozbieżności w wielkości, kształcie, wadze i inskrypcjach są dowodem na to, iż wzorzec monety pojmowano w różny sposób, a jego produkcja odbywała się w wielu mennicach w różnych warunkach. Wówczas produkcja mennicza oparta była na formach odlewniczych wykonanych w brązie, kamieniu i glinie. Jeśli mennica nie otrzymała standardowej formy z brązu lub patrycy do form glinianych, mincerz zmuszony był do optycznego kopiowania monety. W takim wypadku nie powinna dziwić duża różnorodność bilonu. Niewykluczone również, że wiele niestandardowych okazów tych monet pochodziło z emisji prywatnych (na szkodę emitenta).

Forma mennicza z brązu do produkcji monet ban liang (半兩). Źródło: Wikipedia

Dynastia Qin panowała w Chinach w latach 221-207 p.n.e. i jej 14-letni okres rządów był jednym z najkrótszych w historii Kraju Środka. Mimo tak krótkiego czasu uważana jest dziś za jedną z najważniejszych, a jej zdobycze kulturowe za podstawę cywilizacji chińskiej. Państwo cesarza Shi Huangdi dało początek idei zjednoczonego kraju, do której w przyszłości miały odwoływać się kolejne dynastie jednoczące chińskie ziemie pod swoim berłem. W kwestii pieniądza imperium Qin nadało także nowy kierunek rozwoju. Zwycięstwo państwa Qin w rywalizacji Okresu Walczących Królestw było zwycięstwem idei okrągłej monety, jako środka płatniczego. Państwa używające monet o innych kształtach przegrały, a ich ludom została narzucona qinowska ban liang (半兩). Warto tu dodać, że monety te pojawiły się w obiegu już około roku 374 p.n.e. za panowania króla Xiana (384-362 p.n.e., prapraprapradziadka cesarza Shi Huangdi), a ich historia skończyć się miała dopiero w II w. p.n.e. za panowania kolejnej dynastii - rodu Han. Następczyniami monet ban liang zostały wzorowane na poprzedniczkach san zhu (三銖) i wu zhu (五銖).

Moneta ban liang (半兩) z okresu dynastii Han. Źródło: Wikipedia

Dziękuję Gdańskiemu Gabinetowi Numizmatycznemu za możliwość wykorzystania zdjęć.