Dynastia Tay Son

Zgodnie z obietnicą, którą złożyłem w ostatnim poście dotyczącym naszych rodzimych znalezisk monet keszowych, chciałem przedstawić historię burzliwego okresu rebelii i dynastii Tay Son. Zapraszam do lektury!

W połowie XVIII wieku w Wietnamie panowała Późna dynastia Le, która dzierżyła tron cesarski od roku 1428. Jej status bardzo przypominał losy japońskiego dworu cesarskiego w okresach rządów szogunów. Panowała, ale nie rządziła. Realna władza spoczywała w rękach dwóch konkurujących ze sobą rodów - Trinh z północy (siedziba rodu w Thang Long - późniejsze Hanoi) i Nguyen na południu (ze stolicą w Hue). Żaden z tych rodów jednakże nie zdobył się na to, by przejąć tron cesarski. Zarówno Nguyenowie, jak i Trihnowie regularnie składali przysięgi wasalnej wierności względem rodu Le. Każda z tych trzech sił politycznych dysponowała prawem emisji własnej monety. Poniżej przykład 1 vanowej monety przedostatniego cesarza Późnej dynastii Le.

Awers i rewers canh hung thong bao emitowanej w latach 1740-1786 za panowania cesarza Le Hien Tonga. Zdjęcie ze zbiorów własnych.

W owym czasie sytuacja polityczno-gospodarcza Wietnamu była dość skomplikowana. Dwie zwalczające się wzajemnie siły (Trinhowie i Nguyenowie) wewnątrz kraju i najazd Syjamu na wietnamskie domeny Nguyenów w Kambodży spowodowały potrzebę wygenerowania dużych ilości pieniądza. Główny ciężar problemu spadł na warstwę chłopską, która stanowiła większość ludności Wietnamu i w większości też żyła w nędzy. Wyzysk feudalny i bardzo wyraźne rozwarstwienie społeczne (większość chłopów żyła na terenach panów feudalnych nie posiadając w ogóle własnej ziemi) stworzyły idealne warunki do rewolty. Około roku 1770 trzech braci ze wsi Tay Son położonej w domenach panów z rodu Nguyen wszczęło lokalną rebelię. Bracia rzucili wyzwanie głowie Nguyenów, Phuc Thuanowi. Tenże nie zwlekając wysłał siły pacyfikacyjne, ale te zostały rozbite. Fakt ten zwrócił uwagę lokalnych górskich plemion, które postanowiły się przyłączyć do powstania. Dzięki zdolnością przywódczym Nguyen Hue (wódz rebelii, jeden z trzech braci) i propagandzie, w której bracia stylizowali się na wyzwolicieli narodu, do rewolty zaczęło się przyłączać coraz więcej ludzi. W swoim programie politycznym określili cele powstania: walka z wyzyskiem, zjednoczenie kraju, przywrócenie potęgi dynastii Le, usunięcie skorumpowanych urzędników i uwłaszczenie chłopów. Ten ostatni punkt zadziałał jak magnes. W tym miejscu winny jestem wyjaśnienia, aby uniknąć przyszłych nieporozumień. Wcześnie napisałem o głowie rodu Nguyen, Phuc Thuanie oraz o jednym z braci z Tay Son, wybitnym strategu - Nguyen Hue. Otóż ród Nguyen i bracia z Tay Son nosili to samo nazwisko. Fakt ten jest tylko i wyłącznie zbiegiem okoliczności. Nie byli oni ze sobą spokrewnieni.

W 1773 roku wojska powstańcze zdobyły port Qui Nhon, dzięki czemu zyskały poparcie i fundusze lokalnego mieszczaństwa (w większości kupców) również uciemiężonego przez politykę Nguyenów. Sukces ten uczynił braci Tay Son trzecią siłą w Wietnamie. Zdając sobie sprawę z powagi sytuacji Nguyenowie podpisali pokój z Syjamem (oddali mu część swoich kambodżańskich domen) i postanowili się skupić na tłumieniu rebelii. Zgodnie z zasadą, gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta, do wojny dołączyli Trinhowie atakując oczywiście ziemie Nguyenów. W szybkiej kampanii zdobyli oni siedzibę rodu - warownię Hue, zmuszając dwór Nguyenów do ucieczki na południe do twierdzy Gia Dinh (Sajgon, obecnie Ho Chi Minh). W ślad za nimi ruszyły niewspółpracujące ze sobą siły Tay Sonów i Trinhów.

Ród Nguyen znalazł się w potrzasku. Resztę ich ziem objęła rebelia, która wspierała czynnie siły braci Tay Son. W 1776 roku powstańcza armia zdobyła Gia Dinh, gdzie podczas szturmu wymordowała całą chińską diasporę, co miało w przyszłości wpływ na stosunki z tą mniejszością narodową. Taki sam los spotkał cały ród Nguyen. Z rzezi ocalał tylko Ngueyn Anh, który zbiegł do Syjamu. Od tej pory będzie on szukał vendetty na rodzeństwie Tay Son.

Po zwycięstwie bracia postanowili umocnić władzę na zajętych do tej pory terenach. W 1778 roku najstarszy z braci Nguyen Nhac obwołał się cesarzem przyjmując imię Thai Duc. Wydarzenie to dało początek panowaniu dynastii Tay Son. W tym samym roku ruszyła produkcja własnego pieniądza, to jest monety thai duc thong bao, którą odlewano w dwóch wersjach: z cynku i z importowanej z Japonii miedzi. Koniec produkcji thai duc thong bao nastąpił w roku 1793, a więc w chwili śmierci Nguyen Nhaca. Zastanawiający jest fakt, że w 1789 roku Thai Duc kazał wyemitować monety z inną inskrypcją na awersie - minh duc thong bao. Powstawały one tylko w tym roku i niestety nie wiemy z jakiej okazji. Wykluczona jest tu chęć zmiany ery panowania (chn. nian-hao, jap. nengo - więcej o tym w poście Hoei tsuho) ponieważ produkcja thai duc thong bao nie została wstrzymana.

Thai duc thong bao. Źródło: Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.

Początki rządów dynastii Tay Son okazały się bardzo trudne, bo już w 1780 roku ziemie trzech braci najechał podjudzany przez ocalałego Nguyen Anha, król Syjamu Pya Taksin. Walki trwały trzy lata i nie przyniosły najeźdźcy żadnych sukcesów. W 1785 roku zachodni sąsiad znów najechał ziemie dynastii Tay Son. Tym razem pobity w walnej bitwie w regionie Rach Gam-Xoai Mut więcej nie ingerował w sprawy Wietnamu. Autorem sukcesów militarnych był oczywiście Nguyen Hue.

Flaga dynastii Tay Son (1778-1801). Źródło: Wikipedia

W tym samym roku doszło do tarć między braćmi. Aby uniknąć walki o władzę postanowiono podzielić się terytoriami przy zachowaniu zwierzchności seniora, czyli Nguyen Nhaca. Południową część państwa ze stolicą w Gia Dinh otrzymał Nguyen Lu, Był on najmniej zdolnym z trzech braci Tay Son. Jego państwo upadło w 1788 roku pod mieczami wojsk Nguyen Anha i jego lojalistów. Centralna część państwa ze stolicą w Qui Nhon przypadła Nguyen Nhacowi, czyli cesarzowi Thai Ducowi. Po jego śmierci w 1793 władzę przejął jego syn Nguyen Tu Trieu. Niestety na bardzo krótko. W wyniku intryg został on obalony i jakiś czas potem zamordowany. W efekcie scheda po Nguyen Nhacu przypadła synowi Nguyena Hue. Najbardziej wojowniczy z braci Tay Son - Nguyen Hue, w wyniku podziału państwa otrzymał północną część ze stolicą w Hue. Wybór tej części terytoriów był podyktowany chęcią dalszej ekspansji. Jego ziemie leżały blisko domen rodu Trinh.

W 1786 roku Nguyen Hue ruszył na czele wielkiej armii na północ. Wspierany przez zrewoltowaną ludność szybko rozbił główne siły wroga i jeszcze w tym samym roku zajął całe terytorium tego rodu. Garstka ocalałych Trinhów uciekła do Chin. Znamienny jest fakt, że gdy Nguyen Hue wkraczał do Thang Long (Hanoi), ludność oddawała mu honory godne cesarzowi. On jednak zgodnie ze swoim programem nadal kreował się na protektora rodu cesarskiego. Niedługo po zwycięstwie nad Trinhami poślubił córkę cesarza Le Hien Tonga, a gdy ten zmarł niespełna rok później, pomógł jego synowi Le Chieu Thongowi wstąpić na tron.

Chieu thong thong bao. Moneta ostatniego władcy z Późnej dynastii Le. Źródło: Wikipedia

W 1787 roku Nguyen Hue na rozkaz brata, cesarza Thai Duca opuścił północny Wietnam. Niestety dynastia Le nie była w stanie samodzielnie utrzymać porządku na tych terenach. Niemal od razu po odejściu sił Tay Sonów, do Tonkinu (północna część Wietnamu) powrócili Trinhowie. Cesarz na nowo przywrócił im ich poprzedni status prawny. Niestety nie udało mu się odtworzyć stanu rzeczy sprzed 1786 roku. Głowa rodu Trinh Bong, być może z chęci zemsty za rebelię lub/i woli szybkiego odbudowania finansów, wprowadził bardzo surową politykę względem swoich poddanych. Ucisk niestety wywołał kolejną rewoltę. Zaniepokojony cesarz poprosił o pomoc Nguyena Hue. Ten wysyłał na północ kolejno swoich generałów, ale za każdym razem scenariusz wyglądał tak samo. Pierwszy wysłany generał Nguyen Huu Chinh (znów zbieżność nazwisk) pokonał Trinhów, ale sam objął rządy na północy i obwołał się lokalnym władcą. Drugi wysłany generał Vu Van Nham pokonał Nguyena Huu Chinh, ale podobnie do poprzednika przejął rządy w Tonkinie. Następnie wysłano jeszcze dwóch generałów. Cesarz Le Chieu Tong nie widząc pomyślnego rozwiązania tej sytuacji zebrał swoje skromne siły i ruszył na granicę z Chinami. Tam odnowił hołd lenny względem Chin, przekazał swoją rodzinę pod opiekę cesarza Gaozonga z dynastii Qing i prosił o pomoc zbrojną. Chiński imperator zgodził się i wysłał na granicę z Wietnamem olbrzymią 290-tysięczną armię. Dodam tutaj numizmatyczną ciekawostkę, o której już wspominałem w poście Qian long tong bao z płaskim rewersem. Na potrzeby interwencji w Wietnamie chińskie mennice w prowincji Yunnan rozpoczęły specjalną emisję qian long tong bao. Moneta przewidziana jako żołd dla wojsk interweniujących posiadała na rewersie inskrypcję "Annam (安南)" wyrażoną znakami chińskimi. Sama nazwa znaczy tyle, co "Uspokojone Południe" i nawiązuje do lat 679-938, kiedy północny Wietnam był zhołdowany przez dynastię Tang i przekształcony w chińską prowincję noszącą właśnie to miano. W literaturze numizmatycznej istnieją dwa poglądy, co do datacji tej monety. W przeważającej większości źródeł można znaleźć informację, że produkowano ją latach 1788-1802, co jest dziwne ponieważ sama interwencja trwała około pięciu miesięcy. Być może ta wersja qian long tong bao służyła też jako wynagrodzenie dla wojsk zabezpieczających granicę przed niebezpiecznym sąsiadem już w okresie pointerwencyjnym. Francois Thierry - francuski badacz monet keszowych Wietnamu (największy europejski autorytet w tej dziedzinie) obala ten pogląd. Według niego monety te odlewano tylko i wyłącznie w okresie od października 1787 do końca stycznia 1788 w wietnamskiej mennicy To Xuong (niedaleko Thang Long) pod nadzorem chińskiego okupanta. Argumentem w tej kwestii ma być sposób wykonania tej monety (waga, wymiary, skład chemiczny, kaligrafia, ogólny wygląd). Rzeczywiście pod tymi względami bliżej jej do monet Późnej dynastii Le, niż do qian long tong bao powstających w chińskich mennicach. Jeśli jest to prawda, to powinniśmy ją zwać z wietnamska: can long thong bao (w literaturze też pojawia się pod tą nazwą).
 

Qian long tong bao/can long thong bao z inskrypcją Annam (安南) na rewersie. Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.

Na jesieni 1788 roku na Tonkin spadło chińskie uderzenie. Przeważający liczebnie wróg błyskawicznie wyparł siły Nguyena Hue z Thang Long (Hanoi). Do końca listopada 1788 roku północna część Wietnamu była całkowicie w chińskich rękach. 22 grudnia tego samego roku niedaleko swojej siedziby (w Hue) Nguyen Hue obwołał się cesarzem przyjmując imię Quang Trung, gdzie jednocześnie ogłosił koniec rządów dynastii Le. Niedługo po tym wydarzeniu pomaszerował z przegrupowanym siłami na północ.

Przełom w wojnie z Chinami nastąpił w okolicy święta nowego roku (początek 1789 roku). I tym razem, zmysł stratega i wsparcie zrewoltowanych chłopów z okolic Hanoi pozwoliło Quang Trungowi przeważyć szalę zwycięstwa na swoją stronę. Mimo znacznej przewagi liczebnej Chińczyków wmanewrowanie  wroga w serię mniejszych bitew pozwoliło uszczuplić ich siły. Ostatecznie chińskie wojska zostały pokonane w walnej bitwie nad rzeką  Ngoc Hoi-Dong Da. Do naszych czasów zachowała się przemowa Nguyena Hue skierowana do swoich oddziałów przed tą decydującą bitwą:

Dynastia Qing zaatakowała nasz kraj i okupuje naszą stolicę Thang Long (Hanoi). Już w naszej historii siostry Trung walczyły z dynastią Han, Dinh Tien Hoang zmagał się z Północną dynastią Song, Tran Hung Dao stawił opór dynastii Yuan, a Le Loi powstał przeciw dynastii Ming. Bohaterowie Ci nie stali bezczynnie patrząc, jak najeźdźca grabi nasz kraj, tylko inspirowali ludzi do walki za sprawę, dzięki czemu przeganiali wroga z naszej ziemi. Qingowie zapominając, co przydarzyło się Songom, Yuanom i Mingom, najechali nasz kraj. Teraz my musimy wygnać ich z naszej ziemi!

Głównodowodzący sił chińskich Sun Shiyi wraz z cesarzem Le Chieu Thongiem uciekli do Chin. Na tym wydarzeniu historiografia wietnamska kończy panowanie Późnej dynastii Le.

Klęska zadana Chińczykom niestety nie dawała gwarancji bezpieczeństwa na dłuższą metę. Aby uniknąć przyszłej konfrontacji Quang Trung bezpiecznie odprawił jeńców chińskich na granicę oraz postanowił nawiązać przyjazne stosunki z cesarzem Gaozongiem. Pertraktacje zakończyły się sukcesem. Nguyen Hue został uznany legalnym władcą Wietnamu zyskując na dworze chińskim tytuł An Nam Quoc Vuong, co znaczy Król Uspokojonego Południa. Dzięki temu zabezpieczył się przed dalszymi pretensjami do tronu będącego na wygnaniu obalonego cesarza Le Chieu Thonga.

Emisariusze wietnamscy w Pekinie. Obraz z epoki. Źródło: Wikipedia

Po wojnie Quang Trung przeprowadził szeroko zakrojone reformy państwa. Przede wszystkim zgodnie ze swoim programem politycznym z początków rebelii rozpoczął proces uwłaszczania chłopów. Ponadto wprowadził wolność religijną, wspierał rozwój rzemieślnictwa, zmodernizował armię wyposażając ją w nowoczesną artylerię, ograniczył wpływy elit pochodzących ze starych rodów, wyrugował z administracji język chiński i kazał dostosować jego pismo do języka wietnamskiego (tzw. system znaków chu nom), otworzył kraj na handel międzynarodowy oraz wprowadził dowody osobiste. Wystosował również pretensje terytorialne do Chin domagając się przekazania Wietnamowi dwóch chińskich prowincji Guangxi i Guangdong.

Nguyen Hue, czyli cesarz Quang Trung. Współczesny posąg w Binh Ding. Źródło: Wikipedia

Mennice Quang Trunga rozpoczęły produkcję jeszcze w 1788 (przypomnę, że cesarzem ogłosił się 22 grudnia tego roku). Wówczas do obiegu została skierowana moneta quang trung thong bao (光中通寶) o nominale 1 van. Odlewano ją w brązie, mosiądzu i cynku. Posiadała kilka wersji rewersu: ze znakami menniczymi, z inskrypcją Annam, z pojedynczym i podwójnym otokiem, z szerokim otokiem, z czterema półksiężycami skierowanymi wybrzuszeniami do otworu monety lub w przeciwną stronę. W 1791 roku dodatkowo rozpoczęto emisję monety 1 vanowej quang trung thai bao (光中大寶), którą razem z quang trung thong bao produkowano do 1792, czyli do śmierci Ngueyna Hue. 

Awers i rewers quang trung thong bao. Zdjęcie ze zbiorów własnych.

 

W 1792 roku Quang Trung szykował inwazję na południową część Wietnamu. Chciał odzyskać twierdzę Gia-Dinh, którą pięć lat wcześniej utracił jego brat Nguyen Lu na rzecz stale szukającego pomsty Nguyen Anha. Niestety plany pokrzyżowała nagła śmierć władcy. Nguyen Hue zmarł w wieku 39 lat prawdopodobnie na udar mózgu.

W 1792 roku na tronie cesarskim zasiadł syn Quang Trunga, Nguyen Quang Toan przybierając imię Canh Thinh. Niestety był on wówczas niespełna dziesięcioletnim chłopcem i realna władza przeszła w ręce regenta Bui Dac Tuyena. Był to początek końca potęgi dynastii Tay Son. Regent niestety wykorzystywał stanowisko tylko do własnych celów. Bardzo szybko zdemontował system, który stworzył Nguyen Hue. Przede wszystkim przeprowadził czystki i wymordował wiernych wasali dynastii Tay Son. Narastająca tyrania zniechęciła również prosty lud, który do tej pory był podporą władzy (szczególnie w rozgrywkach ze starymi rodami). Osłabienie państwa wykorzystał wielokrotnie przewijający się w tej historii mściciel - Nguyen Ahn. Zaraz po śmierci Quang Trunga rozpętał on wojnę przeciw dynastii Tay Son. Wsparty przez świetnie wyszkolonych najemników francuskich ruszył na północ, rok po roku wydzierając coraz więcej ziem niezdolnemu do skutecznej obrony cesarstwu. W kampanii tej pomogli też Chińczycy żyjący w diasporach na terenie Wietnamu. Pamiętając masakrę ich pobratymców w Gia Dinh w 1776, nigdy nie przekonali się do braci Tay Son. W owym czasie Nguyen Ahnowi udało się również wskrzesić mennictwo w swoich domenach. Od roku 1796 emitował 1 vanową monetę gia hung thong bao, która zdradzała bardzo wymowne nian-hao (dewizę panowania) władcy. Gia hung znaczy tyle, co "wielkie dążenie". 

Awers i rewers gia hung thong bao.

 

Po trwającej 10 lat kampanii wojska Nguyen Ahna doszły aż pod Thang Long, ostatnią twierdzę Nguyen Quang Toana. Tam 22 lipca 1802 roku dopełnił się los dynastii Tay Son i jednocześnie dokonała zemsta za zagładę całego rodu Nguyen w 1776. Pojmany przy próbie ucieczki cesarz Canh Thinh został zgładzony na osobisty rozkaz Nguyen Ahna. W tym samym roku Nguyen Ahn obwołał się cesarzem i przyjął imię Gia Long. Był pierwszym cesarzem ostatniej wietnamskiej dynastii (1802-1945).

Na zakończenie pora na komentarz numizmatyczny odnośnie panowania Nguyen Quang Toana (1792-1802). W okresie jego rządów odlewano trzy monety: canh thinh thong bao i canh thing thai bao w latach 1792-1801 i bao hung thong bao (1801-1802). Canh thinh thong bao o nominale 1 van opisałem i zaprezentowałem w poprzednim poście o znaleziskach monet keszowych. Niestety nie dysponuję zdjęciem (oprócz ryciny z pracy Edwarda Tody), ale mennice cesarza Canh Thinha produkowały jeszcze dużą wersję tej monety. Posiadała średnicę około 47mm i wagę 28g. Była bogato zdobiona. Na awersie oprócz ładnie wykaligrafowanych znaków canh thinh thong bao znajdował się wpisany w otok wzór meandra. Rewers przedstawiał karpia spoglądającego na smoka - wizerunek zaczerpnięty z kultury chińskiej i często spotykany na talizmanach przeznaczonych dla osób przystępujących do egzaminów. Relief rewersu również był otoczony meandrowym otokiem. Była to prawdopodobnie moneta reprezentacyjna lub okolicznościowa. Jeśli jednak była w obiegu, to jej nominał pozostaje do dziś zagadką.

 

Canh thinh thong bao. Źródło: Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.

 

Duży wariant canh thinh thong bao. Źródło: Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.

1 vanowa canh thinh thai bao była wariantem wyżej opisanej canh thinh thong bao o tym samym nominale. Skąd tak dziwna różnica w inskrypcji awersu? Wielu Czytelników na pewno wie, że standardy w tej kwestii wprowadzone za czasów dynastii Tang i Północnej dynastii Song stały się wzorem dla późniejszych epok i innych krajów (Korea, Japonia, Wietnam). Oczywiście mowa tu o zbitkach znaków tong bao, yuan bao i zhong bao. Trzeba jednak pamiętać, że były od tej zasady wyjątki. Wietnam w nich przodował. Najbardziej zróżnicowanymi pod względem opisu awersów były monety, już wspomnianego w tym poście, przedostatniego cesarza Późnej dynastii Le - Hien Tonga. Za jego panowania odlewano: canh hung thong bao, canh hung thai bao, canh hung noi bao, canh hung chanh bao, canh hung vinh bao, canh hung trung bao, canh hung cu bao, canh hung chi bao, itd. Przez to bogactwo wariantów naprawdę wdzięczny temat  do zbierania. Wracając jednak do canh thinh thai bao, należy stwierdzić, że swój wariant inskrypcji awersu zawdzięcza wietnamskiej tradycji menniczej.

 

Canh thai thong bao. Źródło: Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.

Ostatnią monetą dynastii Tay Son była odlewana w latach 1801-1802 bao hung thong bao. Z racji bardzo krótkiej emisji spowodowanej niesprzyjającymi warunkami, w których powstawała, jest to dziś moneta rzadka.

Bao hung thong bao. Źródło: Annam and its Minor Currency. Edward Toda, Shanghai 1882.